Kinematoqrafiyada rəngarəng köhnə şəhər

Rejissorlar Vladimir Çebotaryev və Gennadi Kazanski film çəkmişlər, bu film premyeradan bir gün sonra 1962-ci ilin kino prokatında lider olmuşdur. Dəniz səhnələri Krımda çəkilmiş, xarici liman şəhərinin səhnələri isə Bakıda çəkilmişdir. Köhnə İçərişəhər kvartalları uzaq Buenos-Ayresə çevrilmiş, Qız Qalasının yanında Philips loqosu asılmışdır – beləliklə, Bakı xarici şəhərə çevrilmişdir.

Premyera zamanı «Rossiya» kinoteatrında filmə maraq o qədər yüksək olmuşdur ki, insanlar keçid yerlərində dayanmışdılar. Tamaşaçılardan fərqli olaraq, tənqidçilər əvvəlcə filmi kəskin mənfi qəbul etmişdilər. Yalnız Triest kino festivalının bir əsas mükafatından sonra münasibət dəyişmişdir.
Xarici liman şəhərinin səhnələri – romanda Buenos-Ayresə əsaslanaraq – Bakıda, İçərişəhərdə çəkilmişdir (sonradan bu ərazidə, «Brilyant əl» filmində başqa bir xarici liman şəhəri – İstanbul səhnələri çəkiləcək). İxtiandrın hovuzda tullanma səhnəsi İçərişəhərdə, Məqsud İbrahimbəyov Muzeyinin (Böyük Qala) yanında çəkilmişdir.

«Aybolit-66» filmindən fraqment

«Aybolit-66» – bütün sovet uşaqlarının sevimli filmi 1966-cı ildə Rolan Bykov tərəfindən Bakıda çəkilmişdir. Azərbaycan paytaxtı mənfi Barmaley üçün sığınacaq olmuşdur; elə buraya xeyirxah doktor Aibolit uşaqları xilas etməyə gəlmişdir. Film qeyri-adi üsulla çəkilmişdir: rejissorlar çəkiliş qrupunun mövcudluğunu gizlətməməyi qərara almış, burada aktyorlar sanki təsadüfi kadrdan çıxır, kadr bəzən romb şəklinə çevrilirdi. Bu eksentrik komediyada bir çox qeyri-adi məqamlar vardır, məsələn, quldurlar hətta su altında da mahnı oxuyurlar. Barmaley üçün qırmızı dəri kostyumu Rolan Bykov tərəfindən hazırlanmışdır. Bu kostyum onu demək olar ki, batırmaq üzrə idi. Aibolitin gəmisini ələ keçirmə səhnəsində Barmaley gölə düşmüşdür. Bykov suya tullandıqda, kostyum dərhal su ilə dolmuş, inanılmaz ağırlaşmış və Bykovu dərinliyə çəkmişdir. 1969-cu ildə III Qafqaz və Ukrayna respublikaları kino festivalında film uşaqlar və gənclər üçün ən yaxşı film kimi qeyd edilmişdir. Həmçinin Anvar Qasanovə və bəstəkar Polad Bülbül-oğlu (filmin ən yaxşı musiqi tərtibatına görə) diplomlar təqdim edilmişdir.

«Uşaqlığın son gecəsi»  filmindən fraqment

«Uşaqlığın son gecəsi» – azərbaycanlı rejissor Arif Babayevin bədii filmi, 1968-ci ildə «Azərbaycanfilm» kinostudiyasında çəkilmişdir. Film eyni adlı Məqsud İbrahimbəyov hekayəsi motivləri əsasında çəkilmişdir və həmin il dərc edilmişdir. Filmin premyerası 26 yanvar 1970-ci ildə Moskvada baş tutmuşdur. Filmə çoxlu aktyorlar qatılmışdır: Anvar Qasano, Siyavuş Şafiyev, Megi Kejeraidze, Yusif Vəliyev və başqaları. Kino sənətində adətən baş qəhrəmanların oyunu, rejissorluq və ssenari diqqət çəkir, lakin tez-tez unudulur ki, epizodik rollar da filmlərə parlaq rəng qatır və bəzən əsas aktyorlardan daha çox yadda qalır. Belə epizodik rollardan biri də Tərəxanum Zeynalovanın canlandırdığı mehriban nənə roludur.

Tərəxanım Zeynalova bakılı, İçərişəhərdə 1895-ci ildə anadan olmuşdur. Bütün filmlərində o, Azərbaycan mentalitetinə xas mehriban nənə obrazı ilə yadda qalmışdır, oynadığı rollar səmimiyyət, xeyirxahlıq və mərhəmət daşıyırdı. 1968-ci ildə, 73 yaşı olarkən «Uşaqlığın son gecəsi» filmində çəkilmişdir. Filmə aid «Balam üçün alma saxlamışam aaa, görüm hara qoymuşam, ay Allah» ifadəsi xalq arasında məşhur olmuşdur. Tərəxanum Zeynalova sonuncu rolunu 77 yaşında Tofiq Tağızadənin «Flamingo» (Qızıl qaz) filmində oynamışdır.

Baxmayaraq ki, tamaşaçılar onu həmişə nənə rolunda görmüşdürlər, ilk rolunu o, 1938-ci ildə Viktor Tyurin «Bakılılar» filmində ifa etmişdir.
Xalq artisti, rejissor Vasif Babayev (Arif Babayevin qardaşı) xatırlayır: «Tərə xanım bizim qonşumuz idi, hamı onu çox sevirdi və hörmət edirdi. O, çox dindar, mehriban və səmimi qadın idi, həmişə qonşulara kömək edər, gənclərə məsləhət verərdi. Evinin qapısında oturub tespih fırlatmağı sevərdi. Çəkiliş meydançasında da çox mehriban atmosfer yaradırdı, hər kəs onun gəlməsindən sevinirdi. Həqiqi Azərbaycan nənəsi idi.

«Uşaqlığın son gecəsi» filmində o, eşitmirdi və bu da ekranda təbii görünüş yaratdı. Hamıya ana kimi yanaşır, rol oynamaq əvəzinə onu yaşayırdı. Çəkiliş zamanı bəzən ssenarini unudar, rejissora deyərdi: «Arif, oğul, indi nə deməliyəm?» – amma bu çox mehriban görünürdü. Tərə xanım qardaşıma rejissor kimi yox, qonşu kimi yanaşırdı. Çəkiliş zamanı çox səmimi idi, sanki həyatın adi gedişatı kimi hərəkət edirdi».

Xalq artisti, aktyor Enver Qasano «Uşaqlığın son gecəsi» filmində nənəsinin nəvəsi Murad rolunu oynamışdır: «Filmdə bir epizod var ki, nənə namaz qılır, mənim qəhrəmanım isə bu anı ironik qarşılayır. Bu səhnə həqiqətən Tərə xanım namaz qılarkən çəkilmişdir. Biz isə rejissorun dediyi kimi – improvizasiyasız ifa etmişik. Fasilələr zamanı tez-tez ətrafında toplaşırdıq və o, keçmişdən maraqlı, gülməli hekayələr danışırdı».

«Brilyant əl»  filmindən fraqment

«Brilyant əl». Xarici səhnələrin çəkilişi üçün iki həftə ərzində Azərbaycan paytaxtı Türkiyə İstanbuluna çevrilmişdir. Bakının köhnə küçələri hələ də filmin kadrlarını xatırladır: bu qapının önündə filmin qəhrəmanı Qorbunkovu alovlu gözəl qadın başdan çıxarır, növbəti küçədə isə o, küçəyə düşür və məşhur «Şeytan götürsün» kəlamını deyir.

Filmi 76 milyondan çox insan izləyib. O, yalnız prokatda deyil, tamaşaçıların qəlbində də birinci yeri tutmuşdur. «Brilyant əl» sovet prokatının tarixində liderlər üçlüyünə daxil olmuşdur – yalnız «XX əsrin piratları» və «Moskva göz yaşlarına inanmır» onu ötüb keçmişdir.
Komediya səhnələrindən biri, Yuri Nikulin tərəfindən canlandırılan Semen Semenoviç Qorbunkovun «Apotheke Chikanuk» aptekası qarşısında düşməsi və məşhur «Şeytan götürsün!» deməsi, hazırda minlərlə turistin ziyarət etdiyi yerdir.
Semen Semenoviçin aptekada, qarğıdalı qabığına basaraq düşdüyü səhnənin çəkilişinə çox vaxt sərf olunmuşdur. Düşmə təbii görünməmişdir. Sonra bu səhnə üçün digər aktyor – Leonid Kanevski cəlb edilmiş, o, birinci cəhdində müvəffəq olmuşdur, buna görə ekranda yalnız ayaqları görünür. Filmin son səhnəsində Yuri Nikulin qəhrəmanı vinçin qarmağı ilə başına dəymişdir – bu təsadüfi olmuşdur, aktyor ciddi xəsarət almış, çəkiliş dayandırılmalı olmuşdur.
49 il sonra həmin aptekanın binasında «Brilyant əl» adlı restoran açılmışdır. İndi turistlər küçəyə yalnız məşhur «Aptek»i tapmaq üçün deyil, həm də ora daxil olub şəkil çəkmək və yemək üçün gəlirlər.

“Tehran-43” filmindən fraqment

«Tehran-43» – bu birgə film SSRİ, Fransa, İsveçrə və İspaniya tərəfindən çəkilmişdir. Tehran konfransı zamanı Almaniyaya qarşı dövlətlərin rəhbərlərinə – İosif Stalin, Franklin Ruzvelt və Uinston Çörçillə sui-qəsd hazırlanır. Lakin əsas hadisə bundan xeyli sonra baş verir. Hadisələrin birbaşa iştirakçıları və hətta onların övladları keçmişi yenidən yaşayırlar, amma hər kəs üçün xatirələr xoş nəticə ilə bitmir. Detektiv janrında olan film 1980-ci ildə ekranlara çıxmış və sensasiya yaratmışdır. Filmin bir hissəsi Bakıda çəkilmişdir, köhnə binaları Tehran evlərinə bənzəyir.
Əsas çəkilişlər İçərişəhərin qədim hissəsində və Abşeron yarımadasında, Qala kəndində baş tutmuşdur. Xüsusilə çəkilişlər Qız Qalasının yaxınlığındakı meydanda, Cümə məscidi yaxınlığında, Həqiqət Rzayeva və Asaf Zeynallı küçələrində, Muğam-klubda, Qəni Məmmədov evində və s. aparılmışdır.

Baş rollarda məşhur sovet aktyorları İqor Kostolevski və Natalya Beloçvostikova, həmçinin dünya kino ulduzları Alen Delon, Kurd Yürgens, Klod Jad, Mayk Marşal, Jorj Jere və digərləri çəkilmişdir.
İqor Kostolevski xatırlayır: «Mənə xüsusilə İçərişəhərdə gecə çəkilişləri yadımda qalıb. İstəsəniz inanın, istəməsəniz – yox, amma hər dəfə kameraya çıxanda, mən qeyri-iradi bir qorxu hissi yaşayırdım: ətraf qaranlıq, uzaqda qeyri-müəyyən kölgələr görünür, yaxın keçidlərdən xırıltılı səslər gəlir… Baxmayaraq ki, mənim qəhrəmanım – kəşfiyyatçı Andrey Borodin cəsur idi və silah daşıyırdı, mən yaxşı başa düşürdüm ki, çəkiliş meydançasının kənarında müasir böyük şəhərdə həyat axır, insanlar yaxşı, dostlar səmimidir».

« Şərikli Çörək » filmindən fraqment

« Şərikli Çörək » – filmi 1971-ci ildə Moskvada premyerası olmuş, İçərişəhərdə çəkilmişdir.
Hadisələr Böyük Vətən Müharibəsinin sonunda baş verir. Filmdə yeniyetmə Vagifin bir neçə gün tək qalması və çörək kartlarını itirməsi göstərilir. Bu çətin dövrdə onun yanında dostları olur, son çörək parçasını paylaşırlar. Film üçün ssenari müəllifi Alla Axundova Azərbaycan SSR Dövlət mükafatına layiq görülmüşdür. Film Azərbaycan kino qızıl fonduna daxil olmuşdur.
Filmin çəkilişlərində şəhər sakinləri fəal iştirak etmişdir; deyə bilərik ki, onlar aktyorlarla birlikdə vaxt keçirmiş, çay içmiş, çörək paylamışdırlar.

«Telefonçu qız»  filmindən fraqment

«Telefonçu qız» – Isidor Annenski tərəfindən yazılmış ssenari əsasında çəkilmiş bədii filmdir, ssenari eyni adlı sovet yazıçısı və kino rejissoru Seyidbəyli əsasında hazırlanmışdır. Film şəxsi dramı yaşamış gənc qızın mürəkkəb taleyini, iş həyatını, sevgisini və arzularını göstərir. O, bütün çətinlikləri dəf edib həyatı yenidən başlamaq gücü tapır.
Gənc qız, telefonist Mehri̇ban rolunda 18 yaşlı ukraynalı Raisa Stepanovna Nedaşkovskaya çəkilmişdir. O xatırlayır: «Azərbaycan qəzetində məni azərbaycan xalqının qızı adlandırdılar». Film bitdikdən sonra o, səhnənin bir hissəsini yenidən çəkmək üçün oteldən erkən çıxmış və sonra hava limanına yollanmışdır. Sonralar dostları bildirmişdir ki, onun oğurluğuna hazırlaşırmışlar.
1979-cu ildə o, Azərbaycanın ümumxalq lideri Heydər Əliyevlə görüşmüşdür; bu görüş Ukrayna incəsənət dekadası iştirakçıları üçün təşkil edilmiş qəbul zamanı baş vermişdir.

12 fevral 1971-ci ildə Arif Babayevin «Gün keçdi» filmi ekranlara çıxmışdır, Anar Rzayevin hekayəsi əsasında çəkilmişdir. Film milli kino sənətinin «Qızıl fondu»na daxil olmuş və bu gün də tamaşaçılar tərəfindən sevilir. «Bir axşam taksidən…» mahnısı Azərbaycanın xalq artisti Flora Kərimova tərəfindən ifa olunmuş və hələ də hitdir.
Melodram elementi olan dramada dəyişməz sevgi hissi göstərilir. Süjet iki qəhrəmanın – Oqtay (Həsən Məmmədov) və Esmərin (Leyla Şixlinskaya) hekayəsinə əsaslanır; onlar ilk gənclik sevgisini xatırlayır, lakin Bakıda çox ildən sonra qarşılaşdıqda anlayırlar ki, keçmişdə yaşamaq mümkün deyil.

Film tam olaraq povestə əsaslanmamışdır; Anar Rzayev ssenaridə dəyişikliklər etməli olmuşdur. Baş rol ifaçısı Həsən Məmmədov final səhnəsini oynamamaq barədə qəti qərar vermişdi və rejissora sərt şərt qoymuşdu – ssenari dəyişdirilsin, yoxsa çəkilməyi dayandıracaq. Leyla Şixlinskaya bu məsələyə müdaxilə etməmişdir. Arif Babayev bu məsələni Anar Rzayevlə müzakirə etmiş, dəyişiklikləri qəbul etmişdir. Açıq sevgi səhnələrinin olmaması gənclərin saf sevgisinin səmimiliyini qorumuşdur.

Çəkilişlər Bakının mərkəzində, köhnə şəhərdə və Cəfər Cabbarlı adına kinostudiyada aparılmışdır. Arif Babayev təbii çəkilişləri sevirmiş. Məsələn, Oqtayın Esmər ilə söhbət səhnəsi Dövlət Milli Dram Teatrının yanında kafe-də çəkilmişdir. Camal və Esmərin toy səhnəsi İçərişəhərdə, Şirvanşahlar sarayı yaxınlığında çəkilmişdir.
Bakıda ilk yeraltı piyada keçidi «Azərbaycan» kinoteatrından Bulvaradək inşa edilmişdir. Burada Esmərin «klassik oyun» səhnəsi çəkilmişdir. Yeraltı keçid pilləkənində gənclərin söhbət səhnəsi çəkilmişdir.

Arif Babayev özü İçərişəhərdən idi və köhnə şəhəri çox sevirdi. O illərdə İçərişəhərin müasir bərpası məsələsi ortaya çıxmışdı ki, bu da onun özünəməxsusluğunu itirə bilərdi. Filmdə bu problemə də toxunulmuşdur – «sökmək» yoxsa «saxlamaq» məsələsi. Arif Babayev və Anar Rzayev İçərişəhərin əvvəlki görünüşünün qorunmasına böyük töhfə vermişdir. Həmin illərdə mətbuata və sənədli-bədii filmlərdə mövzuya ciddi reaksiya verilirdi.

Baş qəhrəmanın prototipi faktiki olaraq rejissor Arif Babayevdir. Onun həyat sevgisi Azərbaycan rusdilli televiziya jurnalistliyinin banisi Nina Yarovaya olmuşdur, onlar bir redaksiyada çalışmış və o, evli idi. Bu səbəbdən onlar birləşə bilməmişdir.