Genetika: CRISPR texnologiyası və gen redaktəsi

Son onilliklərdə biologiya sahəsində ən böyük inqilablardan biri CRISPR texnologiyasının kəşfi olub. CRISPR (Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats) – genetik materialın dəqiq və sürətli şəkildə dəyişdirilməsinə imkan verən metod kimi tanınır. Ənənəvi gen redaktəsi üsulları ilə müqayisədə CRISPR daha ucuz, daha dəqiq və daha sürətlidir. Bu texnologiya yalnız elmi laboratoriyalarda deyil, tibbdə, kənd təsərrüfatında və sənayedə də praktiki tətbiq potensialına malikdir.

CRISPR texnologiyası bakteriyalardan ilhamlanaraq yaradılıb. Bakteriyalar virusa qarşı müdafiə mexanizmi kimi DNT zəncirlərində spesifik yerləri kəsərək yad genetik materialı məhv edirlər. Bu mexanizmi təqlid edən alimlər Cas9 adlı fermentdən istifadə edərək DNT-də istənilən genin kəsilməsi və ya dəyişdirilməsi üçün sistem qurublar. Beləliklə, istənilən hüceyrənin genetik koduna müdaxilə etmək mümkündür.

Tibbdə CRISPR texnologiyasının potensialı misilsizdir. Xüsusilə irsi xəstəliklərin müalicəsində yeni ümidlər açılır. Məsələn, talassemiya və orqanizmdə qan sintezini pozan digər xəstəliklər CRISPR vasitəsilə hüceyrə səviyyəsində düzəldilə bilər. Eyni zamanda, bəzi növ xərçəng xəstəliklərinin müalicəsində də bu metod sınaqdan keçirilir. Gen redaktəsi sayəsində xərçəng hüceyrələrinin böyüməsini dayandırmaq və ya onları hədəf alaraq məhv etmək mümkün olur.

CRISPR texnologiyası həmçinin virus xəstəliklərinə qarşı yeni terapiyaların hazırlanmasında istifadə olunur. Məsələn, HIV virusuna qarşı bəzi tədqiqatlar göstərir ki, virusun DNT-si xüsusi fermentlər vasitəsilə kəsilərək onun reproduksiyası dayandırıla bilər. Bu isə infeksion xəstəliklərə qarşı yeni yanaşmaların ortaya çıxmasına şərait yaradır.

CRISPR yalnız tibbdə deyil, həm də kənd təsərrüfatında əhəmiyyətli dəyişikliklər yaradır. Bitki və heyvan genomunun redaktəsi vasitəsilə məhsuldarlığı artırmaq, xəstəliklərə qarşı davamlı növlər yaratmaq mümkündür. Məsələn, düyü və buğda sortları CRISPR texnologiyası ilə daha yüksək məhsuldarlıq və quraqlığa davamlılıq xüsusiyyətlərinə malik ola bilər. Heyvan yetişdirilməsində də irsi xəstəliklərin qarşısını almaq üçün bu texnologiyadan istifadə olunur.

CRISPR texnologiyasının sürətlə inkişafı bir sıra etik və hüquqi sualları da gündəmə gətirib. Genom redaktəsinin insan bədənində tətbiqi “designer babies” – yəni genetik olaraq dizayn edilmiş uşaqlar problemi ilə bağlı narahatlıqlar yaradır. Həmçinin, gen redaktəsi nəticəsində təsadüfi mutasiyalar meydana gələ və gözlənilməz nəticələr yarada bilər. Bu səbəbdən bir çox ölkələr CRISPR-in klinik tətbiqini ciddi şəkildə tənzimləyir və yalnız təhlükəsiz eksperimentlərə icazə verir.

Ekspertlərin fikrincə, yaxın 20 il ərzində CRISPR texnologiyası tibbdə müalicəvi məqsədlər üçün geniş tətbiq olunacaq. İrsi xəstəliklərin qarşısını almaq, bəzi xərçəng növlərini müalicə etmək, həmçinin virus və bakterial infeksiyalarla mübarizə aparmaq mümkün olacaq. Həmçinin kənd təsərrüfatında məhsuldarlığın artırılması və davamlı ekologiya təmin olunacaq.

CRISPR texnologiyası və gen redaktəsi elmin ən böyük nailiyyətlərindən biridir. Bu texnologiya yalnız xəstəliklərin müalicəsi üçün deyil, həm də bəşəriyyətin qida təhlükəsizliyi, iqtisadi inkişaf və ekoloji davamlılıq sahəsində böyük imkanlar açır. Lakin onun istifadəsi diqqətlə və etik çərçivələr daxilində həyata keçirilməlidir. Gen redaktəsi elmin gücü ilə insan həyatını yaxşılaşdırmaq üçün ən önəmli vasitələrdən biridir və XXI əsrdə tibbin və biotexnologiyanın inkişafında həlledici rol oynayacaq.

Fortunamag.az