Astronomiya – Qara dəliklər haqqında son kəşflər
Kainatın ən sirli obyektlərindən biri qara dəliklərdir. Onların varlığı bir əsrdən çox əvvəl Albert Eynşteynin nisbilik nəzəriyyəsindən irəli gəlirdi, lakin uzun müddət bu ancaq nəzəri fikir kimi qəbul edilirdi. XX əsrin sonu və XXI əsrin əvvəllərində isə qara dəliklərin mövcudluğu həm müşahidələrlə, həm də yeni texnologiyalarla sübut olundu. Son illərdə bu sahədə əldə edilən kəşflər astronomiya elminin inkişafında əsl inqilab sayılır.
2019-cu ildə “Event Horizon Telescope” layihəsi çərçivəsində alimlər ilk dəfə olaraq qara dəliyin şəklini çəkməyə nail oldular. Bu, elm dünyasının ən çox müzakirə olunan hadisələrindən biri idi. Şəkil M87 qalaktikasının mərkəzində yerləşən superkütləvi qara dəliyi göstərirdi. Dünyanın müxtəlif yerlərindəki teleskopların eyni vaxtda müşahidələrinin birləşdirilməsi nəticəsində əldə olunan bu görüntü qara dəliklərin həm nəzəri deyil, həm də müşahidə edilə bilən obyektlər olduğunu təsdiqlədi.
Qara dəliklər yalnız maddəni və işığı udan, “kosmik canavarlar” deyil. Son tədqiqatlar onların kainatın formalaşmasında mühüm rol oynadığını göstərir. Məsələn, böyük qalaktikaların mərkəzində yerləşən superkütləvi qara dəliklər ətraf ulduzların yaranmasına təsir edir. Onların güclü cazibə qüvvəsi və buraxdığı enerji axınları qalaktikadakı qazların sıxılmasına və yeni ulduzların yaranmasına şərait yaradır. Yəni qara dəliklər, paradoksal olaraq, həm dağıdıcı, həm də yaradıcılıq qüvvəsinə malikdir.
2020-ci illərdə qara dəliklərə dair bir neçə mühüm kəşf daha edildi. LIGO və Virgo qravitasiya dalğaları rəsədxanalarının müşahidələri göstərdi ki, qara dəliklər bir-birilə toqquşaraq yeni, daha böyük qara dəliklər əmələ gətirirlər. Bu toqquşmalar nəticəsində yaranan qravitasiya dalğaları Yer üzündə də qeydə alınır. Bu kəşf yalnız qara dəliklərin mövcudluğunu təsdiqləmədi, həm də Eynşteynin nəzəriyyələrinin daha bir sübutu oldu.
Son illərdə alimlər “miniatür qara dəliklər” ehtimalını da müzakirə edirlər. Bu qara dəliklər çox kiçik ölçülərdə olsa da, inanılmaz sıxlığa malik ola bilərlər. Hətta bəzi nəzəriyyələrə görə, kainatın ilk anlarında belə miniatür qara dəliklər yaranmış ola bilər. Onların mövcudluğu sübut olunarsa, bu, böyük partlayış (Big Bang) nəzəriyyəsi haqqında təsəvvürlərimizi də dəyişdirəcək.
Qara dəliklərin “informasiyanı udub yox edib-etməməsi” ilə bağlı müəyyən fikirlər var. Fiziklərin böyük hissəsi inanır ki, qara dəliklərə düşən informasiya tamamilə məhv olmur, müəyyən formada saxlanılır. Bu isə kvant fizikasında “informasiyanın qorunması qanunu” ilə bağlı fundamental mübahisələr yaradır. Məşhur fizik Stiven Hokinq uzun illər bu mövzu üzərində çalışmış və belə nəticəyə gəlmişdi ki, qara dəliklər tamamilə “qara” deyil – onlar zəif radiasiya buraxır və zamanla “buxarlanaraq” yox ola bilirlər. Bu fikir elm dünyasında “Hokinq radiasiyası” adı ilə tanınır.
NASA və ESA tərəfindən hazırlanan yeni nəsil teleskoplar – məsələn, “James Webb Space Telescope” – yaxın illərdə qara dəliklər haqqında daha geniş məlumat toplamağa imkan verəcək. James Webb teleskopunun infraqırmızı müşahidələri qara dəliklərin ətrafındakı toz və qaz buludlarını daha dəqiq öyrənməyə şərait yaradacaq. Bu, alimlərə həm onların necə əmələ gəldiyini, həm də qalaktikaların inkişafında rolunu anlamağa kömək edəcək.
Qara dəliklər yalnız elm adamlarını deyil, adi insanları da valeh edir. Çünki onlar kainatın ən böyük sirlərindən birini təmsil edirlər. İnsan düşünür: əgər heç bir işıq belə qara dəlikdən qaça bilmirsə, bəs onun içində nə baş verir? Orada zaman və məkan anlayışı necə irəliləyir? Bu suallar hələ açıq qalır. Bəzi nəzəriyyələrə görə, qara dəliklərin mərkəzində “təkillik” – sonsuz sıxlıq nöqtəsi var. Digərləri isə düşünür ki, qara dəliklər kainatın başqa bölgələrinə və ya paralel dünyalara “keçid qapısı” ola bilər.
Nəticə etibarilə, qara dəliklər haqqında son kəşflər bizə kainatın necə işlədiyini anlamaqda mühüm ipucları verir. Əvvəllər yalnız qorxulu bir kosmik fenomen kimi qəbul edilən qara dəliklər indi kainatın təkamülündə, ulduzların və qalaktikaların həyatında əsas oyunçulardan biri kimi dəyərləndirilir.
Elm üçün qara dəliklər hələ də açılmamış sirrdir, lakin artıq bir həqiqət bəllidir: onları öyrənmək insanın kainatdakı yerini anlamaq yolunda ən vacib addımlardan biridir. Bəlkə də gələcəkdə qara dəliklərdən əldə olunan biliklər bizə yalnız kosmosu deyil, həm də zaman və məkanın öz mahiyyətini izah edəcək.
Fortunamag.az
